Hơn 1.000 năm trước (năm 968), sau khi bình định 12 sứ quân, Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi hoàng đế, chọn Hoa Lư (xã Trường Yên, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình, cách Hà Nội gần 100km) làm kinh đô. Đến năm 1010, Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long. Hoa Lư trở thành cố đô từ đó.

Hoa Lư với những dãy núi đá hình vòng cung, những con sông bao quanh, như một chiến hào vững chắc, rất tiện lợi cho phòng thủ và chiến đấu. Hướng nam Hoa Lư được núi Ngự làm thành một bức tường kiên cố. Hướng tây được dải Trường Yên che chở. Hướng bắc có sông Hoàng Long. Một nhánh của sông Hoàng Long chảy theo sông Bội, đổ vào động Hoa Lư - căn cứ địa đầu tiên của Ðinh Bộ Lĩnh. Cùng với sông Lãng, sông Bội, sông Hoàng Long tạo thành một hệ thống thủy lộ chằng chịt nối liền với các vùng đất khác nhau. Vào thời ấy, giao thông đường thủy hết sức quan trọng đối với quốc phòng và đời sống kinh tế, văn hóa của dân tộc. Vì vậy, Hoa Lư được Đinh Tiên Hoàng chọn làm kinh đô là điều tất yếu...
.
Đi theo con đường làng râm mát bóng tre xanh, qua chiếc cầu đá cổ bắc qua con sông nhỏ và những đám lục bình tím ngắt, chúng tôi đến núi Yên Ngựa (Mã Yên sơn). Trên núi có lăng mộ Đinh Tiên Hoàng.

Vị vua đánh đâu thắng đấy (được tôn là Vạn Thắng vương) lại không chết nơi sa trường mà cùng con trai trưởng là Nam Việt vương Đinh Liễn bị giết khi say rượu, bởi một kẻ tiểu nhân tên là Đỗ Thích. Khi ấy ông mới 56 tuổi. Tiếc lắm thay!

Lăng Đinh Tiên Hoàng được xây bằng đá xám, nằm trên đỉnh núi, xung quanh cây cối um tùm, mát rượi. Thắp hương cho vị hoàng đế đầu tiên của Việt Nam, tôi không khỏi bùi ngùi: Đinh Bộ Lĩnh không chỉ hơn người về tài cầm quân thao lược mà còn rất giỏi trong lĩnh vực ngoại giao và xây dựng đất nước, kinh đô Hoa Lư lộng lẫy là một ví dụ. Nhưng cũng thật trớ trêu, chỉ vì sai lầm, bỏ con trưởng lập con thứ, ông đã đẩy đất nước vào loạn lạc, để cả cơ đồ nhà Đinh rơi vào tay người khác!

Trên núi Yên Ngựa, đá được bàn tay điêu khắc tài hoa của thiên nhiên tạo thành những hình thù kỳ lạ, đẹp và ngộ nghĩnh. Kia là một chú sư tử với mảng bờm dài phất phơ. Cạnh đó có ông già ngồi câu cá. Những bông hoa đá to nhỏ, những tháp tròn, tháp nhọn nhấp nhô... Phía dưới chân núi, cảnh quan thiên nhiên hiện ra như một tấm thảm tuyệt đẹp với màu xanh non của đồng lúa Yên Thành đang thì con gái. Con sông Bội ngoằn ngoèo, như dải lụa bạc óng ánh, quanh co uốn lượn. Những cánh cò chao liệng, những ngọn núi đá vôi nhấp nhô như những hòn non bộ và bầu trời xanh thẳm...

Cố đô Hoa Lư trước đây rộng khoảng 300 ha, nằm gọn trong những bức tường tự nhiên là những dãy núi. Khoảng trống giữa các sườn núi được xây kín bằng đất ken gạch, chân thành có gạch bó, đắp cao từ 8-10m. Kinh đô Hoa Lư bao gồm Thành Ngoại, Thành Nội và Thành Nam.

Trải qua mưa nắng hơn 10 thế kỷ, các di tích lịch sử ở cố đô Hoa Lư hầu như đã bị tàn phá, đổ nát. Hiện nay, chỉ còn lại đền vua Ðinh và đền vua Lê, được xây dựng vào thế kỷ XVII. Cách đây vài năm, người dân địa phương đã phát hiện di tích, một tòa cung điện cũ, với các chân cột bằng đá, nằm phía trái, cách đền vua Lê khoảng hơn 50m.

Đền thờ Đinh Tiên Hoàng được xây dựng từ thế kỷ thứ XVII, trên nền cung điện chính, cách chân núi Yên Ngựa khoảng vài trăm mét. Trải qua gần bốn thế kỷ, ngôi đền này vẫn giữ được vẻ uy nghi trầm mặc, lúc nào cũng nghi ngút khói hương. Các lối đi, trụ cổng, tường gạch đều in dấu vết của thời gian, với những lớp rêu phong cũ kỹ. Những khu vườn um tùm, xum xuê cây trái. Trước cửa đền chính đặt long sàng làm bằng đá nguyên khối, với đôi nghê đá hai bên rất sống động. Các hình trang trí, hoa lá, hình các con vật... được chạm khắc xung quanh long sàng đều rất tinh xảo.

Cách đền vua Ðinh 500 mét là đền vua Lê, thờ Lê Ðại Hành (tức Lê Hoàn). Đền vua Lê còn giữ được nhiều dấu tích kiến trúc cổ với những mảng chạm trổ công phu, điêu luyện. Tại đây, người ta đã tìm thấy di tích nền cung điện cũ cùng một số đồ gốm sứ cổ. Những hiện vật quý này được lưu giữ tại phòng bảo tàng của khu đền.

Sau khi thăm thú các di tích lịch sử, chúng tôi lang thang trong làng Yên Thành. Cố đô Hoa Lư nổi tiếng với những sản phẩm thêu tay khéo léo và tinh xảo. Chúng tôi chọn mua vài thứ về làm quà, gọi là kỷ niệm Hoa Lư, cố đô phồn thịnh của nước Đại Cồ Việt xưa.

Du lịch, GO! - Theo Vietnamtourisminfo